Er sálin líkamleg?

Stundum hef ég dottið inn á orðræður um trúmál hér á Mogga-bloggi. Þó athugasemdir séu iðulega orðnar nokkur hundruð þá eru menn ekkert nær neinni niðurstöðu heldur en í upphafi. Sú spurning vaknar hvort um óljósa notkun hugtaka sé að ræða eða að deilendur séu fyrirfram ákveðnir í að vera ósammála, nema hvoru tveggja sé.

Eitt er það hugtak sem hvað mestur ruglingur er í kringum, það er sál. Samt finnst flestum að þetta orð hafi merkingu, það sé verið að vísa til örgjörva eða vinnsluminnis einstaklingsins, þess sem stýrir gjörðum okkar. Þannig má segja að það vísi líka til hins frjálsa vilja. Þeirrar staðreyndar að við eigum fjölbreytileg tækifæri og mikið val.

Atli Harðarson heimspekingur hefur varpað ljósi á hugtakið frjáls vilji. Að það sem við vísum til hversdagslega sem sjálfstórn nái því nánast að vera samheiti og skýrara hugtak. Að þeir sem búi við einhverja tegund fötlunar eigi ekki jafn mikið val og aðrir. Þeir sem að eru fíklar eru ekki eins frjálsir og þeir sem að eru það ekki.

Hugtakið sál hefur einnig trúarlega tilvísun og hefur allt frá Plató vísað til tveggja eðlisólíkra fyrirbæra sem byggi upp einstklinginn þ.e. sál og líkama. Annað er guðlegt og ódauðlegt, en hitt er efnislegt og dauðlegt. Rene Descartes fylgdi þessari tvíhyggju eftir og taldi að hin guðlega skynsemi tæki ekki rúmmál eins og líkaminn.

Í gegnum aldirnar hafa tilfinningar verið taldar óæðri hugsunum og skynsemi. Þær hafa verið flokkaðar með hinu dýrslega og dauðlega. Þessi tvískipting er einnig grunnur að skiptingunnni í hugvísindi og raunvísindi, sálfræði og líffræði. En rannsóknir á heilanum hafa kippt grunninum undan þeirri kennisetningu að hér sé um eðlisólík og óháð fyrirbæri að ræða.

Antanio R. Damasio skrifaði bók sem varð metsölubók í Bandaríkjunum og heitir Descartes' Error: Emotion, Reason, and the Human Brain. Þar rekur hann hvernig þekking á heilastarfseminni varpar ljósi á staðsetningu og samspil ýmissa þátta sem við flokkum sem sálræna og samkvæmt hefðbundnum skilningi óefnislega.

Hann rekur sögu Phineas Gage sem var bandaríkjamaður sem fyrir rúmri öld fékk stáltein í gegnum framheilann við vinnu sína sem fólst í því að koma fyrir púðri til sprenginga við lagningu járnbrauta. Ungur maður sem áður var metnaðarfullur, vinsæll og skynsamur breyttist í það að verða ístöðulaus, skapbráður og einangraður.

Þessi skaði á framheila hafði breytt persónuleika hans, breytt eðliseiginleikum sem vanalega var litið á sem sálræna. Þekking sem nú er til staðar á hlutverki þessa heilasvæðis getur útskýrt þessar breytingar. Markmiðsetning, félagsgreind, temprun á tilfinningum eru þættir sem tengdir eru þessum heilahluta.

Þroskun þessa heilasvæðis og gidari taugabrautir er það helsta sem að munar á heila manns og apa. Það skýrir einnig mun á vitsmunastarfsemi. Minnið hefur tengsl við tiltekin heilasvæði, ótti, reiði og fleiri tilfinningar eru á öðrum stað. Faðir minn fékk heilablóðfall og þá duttu út nafnorð. Geðlyf hafa áhrif á marga sálræna þætti.

Allt þetta sýnir okkur að sálræn fyrirbæri eru líffræðileg eða á hinn veginn að þetta sýni að líkaminn sé sálrænn. Þetta er ein órofa heild. Það sem eftir stendur er hvaðan við fengum viljann og valið. Þar er svigrúm fyrir hið guðlega?